Kenasanın iç bölümü üçe ayrılır. Güney tarafında tör vardır. Orta tarafı ibadet edenler (dizleri çökük veya ayakta) için ayrılmıştır. Dış kapının ön tarafındaki bölüm ise yaşlılar veya yas tutanlar içindir. Kadınlar için de bir bölüm vardır ki bu bölümün kapısı erkeklerin giriş yerinden ayrıdır. Kenasanın bahçesinde dinlenme yeri ve abdest almak için fıskiye vardır. Fıskiye alanı ve kamelya sekiz köşelidir.
Çift- Kale’de Eski kenasa Küçük ve Büyük kenasadan oluşurdu. Kenasanın bahçesinde oturmak için çadır şeklinde kamelya olurdu.
Kenasada Grek klasik unsurları, Müslüman ve Hıristiyan mimari özellikleri, Selçuklu taş oyma motifleri ile diğer Türk taş oyma motiflerini de görmek mümkündür. Taş sandalyelerin arka tarafına eski Türklerin sembolü olan çeşitli işaretlerin olduğu rivayetleri var ise de bizim gördüğümüz kenasalarda bu işaret veya damgalara rastlamadık.
XIX. asrın başlarında Kırım Karaylarının merkezi Kezlev olmuştu. Burada Karayların Gahan’ı, Karay din yönetimi, Aleksandrovskoye Karay Dini Lisesi de bulunmaktaydı. Kenasalar Baboviç’in neslinden gelenlerin plan ve projelerine göre inşa edilmişlerdi. Kezlev’deki kenasa kompleksi, Karayların milli mimari şaheseridir. Kenasa: Büyük kenasa, Küçük kenasa ve üç bahçeden oluşmaktadır. Kenasa kuzey güney tarafına yönelik inşa edilmiştir. Mağribi unsurlar, yerli Kırım çizgileri ve Türk mimarisinin etkisi de açıkça görülebilir. Kenasanın ciddi görünüşü, Doğu unsurları ve beyaz mermerin şuurlu kullanılışı olağanüstü güzelliktedir, insana huzur ve sükun verir. Kezlev kenasa kompleksinin bir tarafında II. Dünya Savaşında ölen Karaylar için anıt alanı yapılmıştır. Bir tarafında Karay mutfağına ait ürünlerin sunulduğu restoran, bir tarafında Karay kütüphanesi ve Karay tarihine, etnografyasına ait ürünlerin sergilendiği müze vardır. Özel günlerde ve toplantılarda Karay tarihine ve cemaatine ait fotoğraf sergileri de açılmaktadır. Kenasanın yanında mektep, Gahan’ın konağı, milli Karay bitikliği, müze, yaşlılar için sığınma evi vs. vardı. ‘Mermer’ bahçede Rus Çarı I. Aleksandır’ın anıtı vardır. Değişik zamanlarda kenasayı pek çok yönetici ve sanatkar ziyaret etmiştir ki bunlardan bazıları I. Aleksandr, şair Mitskeviç, (1825), II. Nikolay (1916)’dır. Bu bahçede halen kullanılan bir adet güneş saati bulunmaktadır.
Kezlev kenasası da tıpkı Çift-Kale kenasası gibi yan yana iki kenasadan oluşmaktadır. Büyük kenasa savaş yıllarında top mermisi değdiği halde yıkılmamıştır. Ziyaretçilere halen bu mermi gösterilir. Kenasa kompleksinin bir kenarında tahrip edilen Karay mezarlığından kalma mezar taşları ve anıtlar sergilenmektedir. Kenasanın Gahan’ı Viktor Zaharoviç Tiryaki’dir. Bütün Karayların dini lideri Davut El, kenasa kompleksinin ticari müsteciri ise Sinani’dir.
Kenasanın dış görünüşünde Karayların göçebe döneminden kalma adet ve inançların çizgileri ifade edilmiştir. Bahçeden bahçeye gidiş yolu çadır şeklindedir. Tören alanı göçebe otağını andırmaktadır ve bu gidiş yolunun etrafında asırlık asma kütükleri vardır.
Kezlev’de bulunan kenasa Kırım Karayların XIX – XX. asırdaki ihtişamlı dönemlerini hatırlatır. O zamanlar Rusya’da Karayların statüsü onaylanmıştı ve ilk olarak entelektüel aydın sınıf ortaya çıkmıştı. Büyük kenasanın duvarlarında, mermer levhalarla Karayların hayatında geçen önemli olaylar tasvir edilmiştir.
Kırım’ın dışındaki en eski kenasa XVI-XVII. asırlara aittir ve Galiç’te bulunmaktadır. Trakaya’da bulunan kenasa XVIII. asra aittir.
XX. Asra ait kenasa mimarisinde Mağribi unsurları görülmeye başlar.
Karay kenasası her zaman üç bölümden oluşur;

1. GEHAL (kenasa mihrabı) : Orda her zaman gümüşle işlenmiş kutu bulunmaktadır. Kutunun içinde parşömen üzerinde yazılmış TORA kitabı bulunmaktadır.
2. ŞULHAN: İbadet etmek için ayrılan yerdir.
3. MOŞAU-ZAKENİM (yaşlıların ibadet etmesi için ayrılan yerdir); bu yerde sandalyeler yapılmıştır, ayakta duramayan yaşlılar veya içeri giremeyen yas tutan insanlar için ayrılan yerdir. Yas tutanlar Karay kanunlarına göre, kenasa içine giremezler. Bu bölümün üst tarafında, ayrı giriş kapısıyla kadınlar için bölüm yapılmıştır. Parmaklıklar arasından kadınlar ibadeti takip edebilirler, fakat kendilerini kimse göremez.
Mihrab kısmına tora adı verilir. Toraya sırtı dönük vaziyette dışarı çıkılmaz. Çıkanlar geri geri veya yan yan çıkabilirler ki bu da saygıdandır. Kenasanın içine girilirken başı açık ve ayakkabı ile girilmez. Ayakkabıları çıkarmak için bir yer bulunur. Yanında başını kapatacak giysisi olmayanlar için kenasanın giriş kısmında kırım tatar kalpakları bırakılmıştır.
Bugün Kırım’da halen ayakta olan 7, kullanılmayan 6, Ukrayna’da kullanılmayan 7, kullanılan 3, Rusya’da kullanılmayan 1, Litvanya’da kullanılmayan 1 ve kullanılan 2 olmak üzere toplam kenasa sayısı 27’dir. Kenasalar Kırım’da; Kefe, Eski Kırım, Karasubazar, Akmescit (Simferopol), Yalta, Alupka, Bahçesaray, Mangupkale, Akyar (Sivastopol), Kezlev (Yevpatorya), Canköy (Djankoy); Ukrayna’da: Kiev, Lutsk, Galiç, Harkov, Kramençik, Melitopol, Berdyansk, Herson, Odesa, Nikolayev, Dinyepropetrovsk; Rusya’da; Harbin; Litvanya’da Trakay, Vilnus ve Panaveyis şehirlerindedir.
Rusya İmparatorluğunun içerisinde 20 kenasa vardı. Sovyet dönemi zamanında bu kenasalar kapatılmış, yıkılmış ya da kiler olarak kullanılmışlardı ve sadece Litvanya’da bulunan kenasa açıktı.
1999’da Kezlev’de (Yevpatorya) Kırım Karaylarının küçük kenasası açılmıştı. Kezlev Karay derneğinin, “Kırım Karaylar” birliğinin, Mihail Saraç’ın maddi ve manevi desteği ve Kırım, Ukrayna ve Rusya’da bulunan Karay derneklerinden gelen maddi yardımlar sayesinde kenasanın restorasyonunu yapmak mümkün olmuştu. Artık kenasada dini ayinler ve törenler aksamadan yapılmaktadır. İsrailliler her ne kadar bu kenasaların restorasyon ve yeniden açılışına yardım ettiklerini söyleseler de Karay cemaati ileri gelenleri bunu şiddetle reddetmektedirler.
Şimdi Karayların üç açık kenasası vardır: Litvanya’da (Trakay- Vilnüs), Ukrayna’da (Kiev ve Kezlev). Çiftkale’deki kenasa ancak özel günler için açılmaktadır. Mesela en son olarak 2005 Eylülünde Kezlev kenasasının 220. yılı anısına düzenlenen toplantıda ziyaret edilen Çiftkale ve Baltatiymez mezarlığı süresinde, henüz restorasyonu bitmemiş olan Çiftkale kenasasında bir ibadet yapılmıştır.

erdelel@yahoo.com