Bundan birçok asırlar önce Dede Korkut, Kazakistan’ın Baykonur bölgesinin dünyanın merkezi olacağını söylemişti ve gerçekten de tarih asırlar sonra onu haklı çıkardı. Nasıl mı?
Nasreddin Hoca'ya "Dünyanın merkezi neresi?" diye sormuşlar. — Eşeğimin sol arka ayağının bastığı yer dünyanın merkezidir, diye cevap vermiş Hoca. Bu cevabı duyanlar "Aman Hoca, olur mu öyle şey" diye itiraz edince Nasreddin Hoca gülerek azarlamış onları, —İnanmazsanız ölçün, demiş. Bu hikâyenin bir benzerini de Dedem Korkut Orta Asya için söylemişti. Akşehir hocanın gözünde merkez olsa da dünyadaki uzay endüstrisi için tek merkez bu yıl 50 yaşına basan Kazakistan’daki Baykonur uzay üssüdür.
ORTA ASYA’DAN UZAYA
Soğuk savaş yıllarında Sovyet uzay araştırmalarının sembolü olan Baykonur, bir düzineden fazla fırlatma rampası, 5 kontrol kulesi, 9 kontrol merkezi ve 1.500 kilometrelik bir füze deneme alanına sahip. 50’nci yılında Baykonur dünyanın en önemli uzay üslerinden biri sayılıyor. Bozkırda geniş bir alana yayılan Baykonur, ilk olarak 1950’lerde gizli Sovyet balistik füze programında kullanılmıştı. 1960’larla beraber Baykonur, Sovyetler’in ABD ile giriştiği uzay yolculukları savaşına ev sahipliği yaptı.
SOĞUK SAVAŞ ÜSSÜ KURDU
ABD ve Rusya arasında soğuk savaşın ilk yıllarında başlayan uzun menzilli füze yarışında Moskova, kıtalararası füzelerin denenmesi için yer arıyordu. ABD’den gelebilecek saldırıları doğudan karşılayabilecek uygun yer Kazak bozkırlarıydı.1955’te, R–7 tipli kıtalararası roketin denenmesi için Baykonur kasabasına 350 kilometre uzaklıkta bir yer tespit edildi. Issız bu çöl bölgesi, inşaat açısından son derece elverişsizdi; ama roket fırlatmaları için uygundu. Isı kışın eksi 40 dereceye dek düşüyor; yazla kış arasındaki sıcaklık farkı 80 dereceyi geçiyordu. Uzay üssünün yeri; karayolu, demiryolu ve Sır Derya’ya pek uzak değildi. Üstelik kimsenin kestiremeyeceği şekilde gözlerden ırak bir mekân olması cazipti. Bir milyon metreküp toprak kaldırıldı, on binlerce metreküp özel beton döküldü. Askerlerin çalıştırıldığı üs 2 buçuk yıl gibi kısa bir sürede bitirildi. Ardından da çalışanlar ve ailelerinin kalacağı yakındaki kasaba Leninski kuruldu ki buraya ancak 1995 yılında Baykonur adı verildi. Dönemin Sovyet yönetimi, kamufle etmek için bilinçli şekilde 350 kilometre uzaklıktaki Baykonur’un adını kullanmayı tercih etmiş. Uzay üssü tamamlanır tamamlanmaz ilk denemeye girişildi. Geçen 50 yıllık sürede Baykonur uzay üssünden, 100’ü kıtalararası füze olmak üzere bin 100 civarında kozmik makine fırlatıldı. Günümüzde ticarî uyduların çoğu Baykonur’dan yollanıyor. Amerikan uzay aracı Columbia’nın infilak etmesinden bu yana da 15 civarında ülkenin yapımını sürdürdüğü Uluslararası Uzay İstasyonu’nun can damarı halinde geldi Baykonur.
ÜS RUSYA İÇİN ÖNEMLİ
Avrupalı uzay uzmanlarının “uzaya dünyadaki en kolay çıkılacak yer Baykonur uzay üssüdür” şeklinde açıkladıkları üstte uzay yolculuğuna çıkmayı bekleyen yüzlerce uydu bulunuyor. Rusya’nın kendi topraklarında birkaç uzay üssü olmasına rağmen, uzay çalışmalarını Baykonur’da gerçekleştirmesindeki ısrarını da bu bağlamda değerlendirmek mümkündür. Rusya’nın Arganjelsk’teki meşhur Plesetsk, Sibirya’daki Svobodnıy ve Volga Nehri kıyısındaki Kapustin Yar uzay üssülerinin, Baykonur uzay üssünün sağladığı imkânları sağlayamadığı için Baykonur’a yöneldiği anlaşılıyor. Bu üslerin uzun menzilli balistik füzeler ve insanlı uzay uçuşları için uygun olmadığı anlaşıldı. Putin Baykonur’u ziyaretinde “Rusya’nın Baykonur’a olan ihtiyacının giderek artmakta” olduğunu ifade ederek, Baykonur uzay üssünün önemini vurguladı. Rusya Federasyonu hükümeti aynı şartların yakın gelecekte Rusya’da gerçekleştirilemeyeceğini değerlendirerek, Baykonur üssünü 50 yıllığına 5.3 milyar dolara Kazakistan’dan kiralamayı kararlaştırdı.
DÜNYADAKİ EN İYİ ÜS
Uzay çalışmalarında başarılı ve kaliteli hizmetleri dolayısıyla Baykonur uzay üssü, geçen yıl “2004 yılının en gelişmiş uzay üssü” ödülüyle ödüllendirildi. Avrupa Uzay Ajansı, Baykonur’a güvenlik içinde umut bağlayarak “Sholpan-Express” adlı gezegenler arası istasyonunu Kazakistan’dan uzaya göndermeye karar verdi. Mars’ı araştırmaya gönderilen “Mars-Express” adlı araştırma grubu da Kazak toprağından uzaya çıkmıştı. Dünyada aktif çalışan 15 uzay üssünün içinde en büyüğü sayılan Baykonur uzay üssü, hâlâ astronotların uzaya en çok gönderildiği uzay üslerinin lideri durumundadır.2005 yılı içinde, Baykonur’dan 20’den fazla uzay gemisinin fırlatılması planlanmaktadır.6717 km² araziye yerleşen Baykonur uzay üssünde; 52 roket fırlatma tesisi, 34 teknik kompleks, yüksek sınıfta 2 hava alanı, 5 iniş alanı, meteor ve iyonosfer merkezleri, 3 uzay gemisi için yakıt doldurma istasyonu, 4 kıtalararası balistik füzeler fırlatma platformu, vb. bulunmaktadır.
İLK TÜRK ASTRONOT BİR KAZAK TÜRKÜ
Nazarbayev, Baykonur uzay üssünün Kazakistan’a ait devlet malı olduğunu yaptığı antlaşmalar ile tescil ettirdi. Baykonur’un Kazakistan’a devri ile birlikte üssün daha önceki adı olan, Rusça Leninsk’ten Kazak Türkçesi Baykonur’a değiştirildi. N. Nazarbayev Baykonur’u devraldıktan sonra, önce Baykonur uzay üssündeki teknolojileri Kazakistan’a kazandırdı, sonra Rusya’ya kiraya verdi.
KİRASI YILLIK 115 MİLYON DOLAR
Sovyetler’in dağılmasından sonra Baykonur, Kazakistan topraklarında kaldı. Rusya, Baykonur’un kullanımı için Kazakistan’a 2050 yılına kadar yıllık 115 milyon dolar kira ödüyor. Sovyetler’in çökmesinden sonra uzay araştırmalarına ödenek ayıramayan Rusya’nın, Baykonur’a gerekli bakımı yapmaması yüzünden üssün birçok bölümünün paslandığı söyleniyor. SSCB döneminde her ne kadar engel konsa da, Kazakistan uzay üssünü elde etmek için öteden beri çaba göstermiştir. Moskova’da imzalanan bir anlaşma ile üssün, önce 10 Aralık 1994’ten 2020 yılına kadar ve daha sonra 10 Ocak 2004’te Nazarbayev ile Putin’in imza attığı anlaşmayla da 2050 yılına kadar kiraya verilmesi sağlandı. Yıllık 115 milyon dolar olmak üzere toplam kira bedeli, 5,3 milyar dolar olarak belirlendi. Kazakistan tarafı Rusya ile yapılan anlaşmaya; “Gerektiğinde Kazakistan Baykonur’dan istediği gibi yararlanacaktır” maddesini koydurdu. Kazakistan, kira ile uzay üssünün işler halde olmasını sağlayarak, uzay uzmanlarının yetiştirilmesi için altyapı oluşturma çalışmalarının sürdürülmesine imkân sağladı
Baykonur uzay üssü bu güne değin; 1145 taşıyıcı roket, 1181 uzay aracı ve 100 kıtalararası balistik füzenin uzaya gönderilmesiyle ünlüdür. Bununla birlikte roketlerin 40 tipi ile 80’den fazla uzay aracının değişik tipleri denendi.